“Een hele stadswijk fossielvrij? De knoop ligt bij de financiering”

De stad Gent heeft de ambitie om tegen 2050 klimaatneutraal te zijn. Dat betekent: geen negatieve impact meer hebben op het klimaat, onder meer door alle wijken volledig te laten draaien op hernieuwbare energie. De omschakeling die daarbij komt kijken – van aardgas, stookolie en grijze stroom naar duurzame energiebronnen – wordt volop voorbereid. Zo rondde ingenieurs-, advies- en ontwerpbureau Sweco onlangs de studie ‘Muide-Meulestede fossielvrij’ af, toegespitst op de gelijknamige wijk in het noorden van de stad. Het zet daarin de krijtlijnen uit van het traject naar een toekomst zonder fossiele brandstoffen.

Unieke mix

Jonas Verstraeten, energy consultant bij Sweco, legt uit waarom Muide-Meulestede een goede testcase is voor de stad. “De wijk werd gekozen als onderzoekslocatie omdat ze unieke kenmerken heeft. Je vindt er zowel industrie als buurten met kleine arbeiderswoningen, gebouwen van eind negentiende eeuw en moderne lofts. De wijk is ook omgeven met water. Daardoor vormt ze als het ware een schiereiland, geïsoleerd van de rest van Gent.”

De keuze voor Muide-Meulestede kan niet los gezien worden van de vervolgopdracht van de studie, waarvoor het meer residentiële Mariakerke onder de loep zal worden genomen. “Mariakerke telt vooral vrijstaande woningen met een tuintje. Ook op sociaal-economisch vlak verschilt die wijk sterk van Muide-Meulestede. Door die twee uitersten te laten bestuderen, wil Stad Gent inzichten verzamelen die ze daarna kan toepassen bij de energietransitie van haar andere wijken. Qua kenmerken zullen die immers altijd overlap vertonen met een van de twee testcases.”

Drie energiescenario’s

Maar wat heeft Sweco nu precies onderzocht in Muide-Meulestede? “We gingen na wat ‘klimaatneutraal worden’ inhoudt op wijkniveau”, legt Verstraeten uit. “Daarvoor maakten we een analyse van het huidige energieverbruik in de wijk, en berekenden we drie scenario’s om dat verbruik op te vangen met hernieuwbare energiebronnen.”

Het eerste scenario was er een van volledige elektrificatie. “Alle woningen en gebouwen in de wijk zouden dan individueel fossielvrij worden door een warmtepomp te installeren en grondig te isoleren. De elektriciteit zou in dat scenario van zonnepanelen komen en van de import van groene stroom. In het tweede scenario werd die elektrificatie uitgebreid met waterstofopslag: een waterstofinstallatie zou de overtollige energie opslaan die ontstaat tijdens piekmomenten in de zomer. Het derde scenario zette in op een warmtenet. Er zou dan restwarmte van de naburige industrie gerecupereerd worden om woningen op een collectieve manier te verwarmen.”

Combinatie van oplossingen

De drie energiescenario’s werden vergeleken op het vlak van technische en economische haalbaarheid. Vooral dat laatste punt was doorslaggevend, vertelt Verstraeten. “Technisch gezien is het op zich realiseerbaar om een hele wijk te verduurzamen met warmtepompen, innovatieve waterstofoplossingen of een warmtenet. De knoop ligt bij de financiering. Vanuit die optiek viel het waterstofscenario af voor Muide-Meulestede. Door de specifieke kenmerken van de wijk was dat scenario bijna dubbel zo duur als de twee andere opties.”

Bleven over: de aanpak met elektrische oplossingen en het warmtenet. “Een warmtenet aanleggen over heel Muide-Meulestede bleek niet efficiënt. Voor een rendabel net moeten de woningen immers dicht bij elkaar liggen en een hoge warmtevraag hebben. En dat is niet overal het geval. Ook in elk gebouw een warmtepomp plaatsen, zou economisch niet aantrekkelijk zijn. Dat komt omdat zo’n pomp verwarmt op lage temperatuur en dus om doorgedreven isolatie vraagt. Niet in alle woningen van de wijk is dat een optie. Bestaande woningen isoleren als nieuwe passiefwoningen is vaak niet haalbaar wegens de hoge kostprijs.”

Het optimale energiescenario voor Muide-Meulestede bleek een combinatie van collectieve en individuele oplossingen. Straten met een grote warmtevraag kunnen samen een fijnmazig warmtenet vormen dat is aangesloten op proceswarmte van de lokale industrie. Eigenaars van gebouwen in de andere straten kiezen dan weer best voor elektrificatie, door te investeren in een warmtepomp, zonnepanelen en hoogwaardig isolatiemateriaal.

Een taxshift van elektriciteit naar aardgas zou hernieuwbare energie aantrekkelijker maken

Flankerende maatregelen

Dat niet elke eigenaar de kost van die energietransitie kan dragen, beseffen ze bij Sweco maar al te goed. “Sociaal-economisch zwakkere groepen mogen niet het slachtoffer worden van het klimaatbeleid”, zegt teammanager Daan Ongkowidjojo. “Het traject naar fossielvrije wijken moet gepaard gaan met flankerende maatregelen. Die moeten zijn afgestemd op het type investering dat bij een bepaald scenario komt kijken. Een warmtenet aanleggen vereist bijvoorbeeld dat één partij een grote som geld op tafel legt. De terugbetaling van die investering gebeurt op lange termijn, via een bijdrage op de energiefactuur van de aangesloten woningen. In die context kan de investeerder, bijvoorbeeld een bedrijf of een coöperatieve, als uitbater van het warmtenet voorzien in een sociaal tarief voor wie minder kan bijdragen aan de terugbetaling.”

Een elektrificatiescenario financieren is een ander verhaal. “Daar liggen de kosten bij de eigenaars zelf. Het is vooral zaak hen te overtuigen om aanpassingen te doen aan hun woning of gebouw. Denk aan de eigenaars van huurwoningen. Als zij investeren in een warmtepomp en isolatie is het de huurder die daar de vruchten van plukt via een lagere energiefactuur. De eigenaar wordt dus zelf niet aangespoord om te investeren. In Nederland zijn ze mechanismen aan het uitwerken om dat op te vangen. Zoiets moet bij ons ook kunnen.”

Verdoken subsidies

Om van de energietransitie een succes te maken, moet je volgens Verstraeten dus iedereen meekrijgen. “Wat bijvoorbeeld met huishoudens die pas geïnvesteerd hebben in een nieuwe hoogrendementsketel voor gas? Hoe trek je hen over de streep? Dat kan betekenen dat er vanuit het beleid moeilijke keuzes gemaakt moeten worden. En daar zit ook een uitdaging: om de transitie te doen lukken, moeten beleidsmakers op lange termijn durven te denken. Zoals in Gent, waar stappen in de goede richting worden gezet.”

Maar Gent kan het niet alleen. “Ook de andere bestuursniveaus in ons land moeten een tandje bijsteken. Neem nu de verdoken subsidiëring van aardgas. Wie zijn woning vandaag aansluit op het gasnet betaalt daar niet de volledige kostprijs van. De kost wordt grotendeels gedragen door de belastingbetaler, die meer lasten betaalt op elektriciteit dan op gas. Dat maakt een aansluiting op een warmtenet of de keuze voor een warmtepomp financieel minder aantrekkelijk. Een taxshift van elektriciteit naar aardgas zou kunnen helpen. Dat is een kwestie die de Vlaamse overheid moet aanpakken.”

Slaagkans vergroten

Sweco werkte voor de studie samen met verschillende partners. Een juiste keuze, weet Ongkowidjojo. “Hoewel we met onze 1.450 professionals in België heel wat expertise in huis hebben, kozen we ervoor om in zee te gaan met ruimtelijke planners van BUUR architecten. Zij hadden namelijk eerder al een ruimtelijke toekomstvisie uitgetekend voor Muide-Meulestede. Dat liet ons toe de wijk niet alleen vanuit een energieperspectief te bekijken, maar ook ruimtelijke kansen mee te nemen in het verhaal. Zo pikten we op dat een bepaalde straat heringericht zal worden als groene zone. Dat die straat sowieso wordt opengebroken, maakt de keuze voor een warmtenet daar interessanter.”

De bank Belfius fungeerde dan weer als klankbord voor het financiële aspect van de energiescenario’s. “Bij hen konden we terecht met vragen over de leningen die bewoners zouden kunnen aangaan om te investeren in een warmtepomp of in isolatiemateriaal. Een project op die manier zo breed mogelijk benaderen vergroot de slaagkans ervan.”

De berekening van een optimaal energiescenario kan in principe in elke stad

Plannen voor de toekomst

Ook Verstraeten wijst erop dat je het grote geheel niet uit het oog mag verliezen bij het traject naar een fossielvrije toekomst. “Het is belangrijk om tegelijk technische, economische en sociale overwegingen te laten spelen. Daarvoor zijn duidelijke plannen nodig. Als die ontbreken, riskeren overheden in het wilde weg beslissingen te nemen en bepaalde technologieën op voorhand uit te sluiten. Gent geeft alvast het goede voorbeeld. Het stadsbestuur weet intussen welke mogelijkheden er zijn op het vlak van energie. Het komt er nu op aan een concrete roadmap met korte- en langetermijnacties uit te stippelen. De aanbevelingen aan het eind van onze studie zetten de stad op de goede weg.”

En wat met de andere steden in ons land? Is het overal wel even haalbaar om klimaatneutraal te worden? “De kansen die er in Gent zijn, zijn er zeker ook in andere steden”, besluit Ongkowidjojo. “Kijk naar Antwerpen, waar er dankzij de haven veel kansen zijn voor restwarmte. Of naar een kleinere centrumstad als Turnhout, waar verwarmen via geothermie een denkpiste is. We merken trouwens dat er de laatste jaren steeds meer vraag is naar dit soort studies. Wat we met Sweco in Muide-Meulestede hebben gedaan, kunnen we in principe in elke stad.”